Potocka z Komarów Delfina (1807–1877), dama z epoki romantyzmu, przyjaciółka artystów. Była najstarszą z sześciorga dzieci Stanisława Komara h. Korczak, który od r. 1789 służył w kawalerii narodowej, a za poparciem Katarzyny II w r. 1795 wszedł w posiadanie spadku po Strzyżowskich i Czuryłach na Ukrainie, stając się w ten sposób panem rozległych dóbr; wcielony do armii rosyjskiej, w r. 1799, po śmierci Katarzyny, wziął dymisję i jako major gwardii osiadł na Podolu (w r. 1816 był marszałkiem szlachty gub. podolskiej). Majątek jego obejmował 140 000 morgów (4 miasteczka, 36 wsi, przeszło 10 000 poddanych). Matka Delfiny, Honorata z Orłowskich (zm. 1845), pochodziła z zamożnej rodziny podolskiej. Siedzibą Komarów były Kuryłowce nad Żwanem, w pow. winnickim, które stały się jedną z najpiękniejszych rezydencji na Podolu. Zapatrzeni w kulturę zachodnioeuropejską, głównie francuską, Komarowie podejmowali licznych cudzoziemców lub też większą część roku spędzali za granicą. W tej atmosferze wychowywała się Delfina, otoczona opieką bon i metrów francuskich. W r. 1819 bawiła z rodzicami w Krzemieńcu, gdzie kształcili się jej bracia, a następnie w Kamieńcu. Już wówczas rozchodziła się fama o jej piękności i o głosie rzadkiej czystości i dźwięku; syn Szczęsnego Potockiego Mieczysław (zob.) zaczął zabiegać o względy rodziców i panny. Ok. r. 1822 nabyli Komarowie willę w Neapolu, a wkrótce potem w Nicei, co ułatwiło częste wyjazdy i dłuższe pobyty za granicą. W r. 1825, gdy Delfina powróciła do kraju, Potockiemu udało się złamać opór jej ojca i w końcu października 1825 odbył się w Kuryłowcach ich ślub. Panna młoda otrzymała milion złp. posagu; młoda para osiadła w Tulczynie. Nie byli jednak szczęśliwi – niezgodność charakterów, wybuchowość i brutalność małżonka stały się źródłem nieporozumień i narastającego rozczarowania. Do rozbicia małżeństwa w poważnym stopniu przyczynił się fakt, iż dzieci przychodzące na świat z tego związku umierały w niemowlęctwie.

Wkrótce też P. opuściła Tulczyn i w r. 1830 udała się z rodzicami do zachodniej Europy. W Dreźnie, w salonie matki, w listopadzie t. r. poznała prawdopodobnie Fryderyka Chopina, a w kilka miesięcy później tamże Juliusza Słowackiego, który podziwiał tę «ładną marmurową osóbkę». W poł. września 1832 umarł ojciec P-iej, matka osiadła z dziećmi w Paryżu. P. została uczennicą Chopina; znajomość przerodziła się w przyjaźń. W r. 1836 P. raz jeszcze na usilne prośby męża powróciła do Tulczyna. Patologiczne cechy charakteru Potockiego, jego okrucieństwo i skąpstwo spowodowały jednakże ostateczne zerwanie małżeństwa. P. opuściła Podole, otrzymała od męża 100 000 franków rocznej renty i osiadła w Paryżu. Rzuciła się w wir życia światowego, otaczał ją tłum wielbicieli podziwiających jej urodę, wdzięk i dowcip, szlachetność obejścia oraz nieprzeciętny talent do muzyki i malarstwa. Wg relacji współczesnych P. z powodzeniem komponowała, utwory jej jednak nie zachowały się, istnieje jedynie opis Krasińskiego jej «kawałka w rodzaju Chopina»; w zakresie malarstwa podziwiano «czystość rysunku i efekt w kolorycie». Do bohaterów jej ówczesnych romansów należeli hr. A. Ch. Flahault, ks. F. D’Orléans, najstarszy syn Ludwika Filipa, oraz J. N. Ch. Bonaparte ks. Montfort, synowiec Napoleona I. Bywała P. w Londynie, Szwajcarii i Madrycie. Z początkiem 1838 r. we Florencji poznała bliżej Słowackiego podczas wizyt składanych przez poetę w salonie jej matki. P. wraz ze swą siostrą Ludmiłą «zadziwiła całą Florencję swoją pięknością», a «podobna do Wenus medycejskiej» szokowała poetę swą «chorobą z miłości» i tym, iż nie kryła tego. Dn. 24 XII 1838 w Neapolu, w salonie matki poznała Zygmunta Krasińskiego, który początkowo pisał o niej krytycznie nazywając ją «Don Juanem w spódnicy», znajomość przerodziła się jednak wkrótce w przyjaźń i miłość. Za pośrednictwem Krasińskiego poznała w latach czterdziestych Augusta Cieszkowskiego, z którym korespondowała (zachowało się 21 listów P-iej w języku francuskim); pośredniczyła też w kontaktach filozofa z Charles Montalembertem.

P. stała się natchnieniem twórczości poetyckiej Krasińskiego, poświęcił jej liczne liryki, uczynił bohaterką poematu „Przedświt”, „Niedokończonego poematu” oraz adresatką przeszło 5 000 listów (z czego zachowało się zaledwie 700), będących jednym z najwspanialszych pomników epistolografii romantycznej. Romans ten trwał kilkanaście lat, pomimo ożenku Krasińskiego (1843), a korespondencja poety dostarcza informacji o licznych spotkaniach kochanków na trasach europejskich podróży Krasińskiego. W końcu 1841 r. Mieczysław Potocki wniósł sprawę rozwodową, rozwód otrzymał w trzy lata później. W tym czasie nadal trwały przyjazne stosunki P-ej z Chopinem, które już w r. 1908 stały się pretekstem do rozpowszechnienia legendy o ich długotrwałej i namiętnej miłości, nie potwierdzonej jednak ani korespondencją Chopina, ani innymi źródłami, a wręcz niemożliwej w świetle listów Krasińskiego do P-iej, w których brak jakichkolwiek wzmianek o domniemanym romansie, choć poeta był na ogół zazdrosny. Przeczy temu także jedyny zachowany list P-iej do Chopina (16 VII 1849), protekcjonalny w formie («Kochany Panie Chopin», «przykro mi czuć, żeś tak osamotniony») i wypełniony narzekaniem na jej własną dolę. Przyjaźń Chopina z P-ą zaowocowała w dedykowaniu jej „Koncertu f-mol” (op. 21) i „Walca Des-dur” (op. 64 nr 1); do jej albumu wpisał też kompozytor „Preludium A-dur” (op. 28 nr 7) oraz pieśń „Melodia” (pośm. op. 74 nr 9) do słów Krasińskiego. Słuchający jej śpiewu u Chopina E. Delacroix pisał: «rzadko zdarzało mi się zetknąć z czymś równie doskonałym», uznaje «tę istotę pełną wdzięku za urzekającą w swej piękności» (30 III 1849). Dn. 15 X 1849, na dwa dni przed śmiercią Chopina, P. powróciła z Nicei do Paryża, by zgodnie z życzeniem kompozytora śpiewać przy jego śmiertelnym łożu. Istnieją sprzeczne relacje co do repertuaru tego zaimprowizowanego koncertu – wymienia się arię V. Belliniego, psalm G. Mercadantego, hymn do NMP A. Stradelli oraz psalm B. Marcella. W r. 1849 poznała P. w Paryżu Cypriana Norwida, z którym spotykała się następnie w r. 1850 w salonie księżnej Marceliny Czartoryskiej. W r. 1850 Norwid wykonał rysunek piórkiem przedstawiający P-ą z profilu. W r. 1856 dzięki P-iej zbliżył się do P. Delaroche’a. W r. 1859 nabyła P. u Norwida cykl jego rysunków pt. „Parabola o wielbłądzie w uchu igielnym”, a w r. 1860 otrzymała od niego akwarelę „Głowa maga”. Norwid pisał o jej «dobroci, uczynności», a w r. 1862 stwierdzał «szlachetna to jest postać i istota». Zachowały się dwa listy P-iej do Norwida z l. 1860 i 1862, ukazujące serdeczność stosunków oraz wrażliwość i dobrą orientację P-iej w sprawach sztuki. Wiadomo, że w r. 1844 romansowała P. z Jerzym Lubomirskim, zaś na przełomie l. 1849/50 z P. Delarochem, malarzem francuskim, z którym przez kilka najbliższych lat pozostawała w zażyłych stosunkach, a po jego śmierci w końcu 1856 r. chodziła w żałobie jak po prawowitym mężu. Paryski salon P-iej stał się w końcu lat czterdziestych miejscem spotkań emigracji polskiej. Bywał w nim też Adam Mickiewicz, który miał określić P-ą, jako «największą z grzesznic». Mimo rozczarowania Krasińskiego do P-iej i zbliżenia się poety do żony, P. zachowała dlań uczucia do końca. Znajdująca się w opracowaniu korespondencja Elizy Krasińskiej zawiera niejedną gorzką relację mówiącą o charakterze P-iej; podobnie jak i odnalezione francuskie listy P-iej do A. Cieszkowskiego z l. 1847–54 ukazują całą złożoność kontaktów osobistych P-iej z Krasińskim, zaborczość i agresywność, niemożność rezygnacji z roli egerii romantycznej poety. Wiele jej opinii politycznych jest echem refleksji Krasińskiego, a w niektórych diagnozach stanów psychicznych jej najbliższych przyjaciół widać błyskotliwą inteligencję i dowcip. Latem 1860 spędziła P. kilka tygodni na Podolu, bawiła również we Lwowie, zamierzała nawet tam osiąść. Pokaźne fundusze, którymi dysponowała na Zachodzie, rola, jaką tam odgrywała, skłoniły ją jednak do powrotu. Ostatnie lata życia spędziła w Paryżu i Nicei, gdzie prowadziła działalność charytatywną i gdzie założyła zakład wychowawczy dla młodych panien. Zmarła w Paryżu 2 IV 1877, pochowana została na cmentarzu w Montmorency.

Twórcą legendy o romansie P-iej z Chopinem był Ferdynand Hoesick, plotkarz i mistyfikator w zakresie skandali erotycznych. Wg niego też miał istnieć zbiór listów Chopina do P-iej z l. 1833–49; informacja ta stała się prawdziwą pokusą i spowodowała pojawienie się ich apokryfów już w r. 1945. Ujawniła je i prawdopodobnie była ich autorką Paulina Czernicka, ziemianka z Wileńszczyzny. Sprawa autentyczności tej korespondencji stała się w l. 1945–67 przedmiotem ostrych polemik, podjętych na nowo w l. 1972–5 w związku z opublikowaniem przez A. Harasowskiego (1973) reprodukcji rzekomych «autografów», które okazały się falsyfikatami.

Literacki wizerunek P-iej dała Alina Świderska w powieści biograficznej o Z. Krasińskim „Zygmunt” (W. 1939).

Miniatura dziewczęca nieznanego autora w zbiorach Muz. Narod. w W., reprod. w katalogu: Miniatury polskie od XVII do XX w., w zbiorach Muz. Narod. w W., W. 1978 nr 222 oraz Smoter J. M., Spór o „Listy” Chopina do D. Potockiej, Wyd. 2., Kr. 1976 po s. 24 reprod. portretu dziewczęcego nieznanego artysty, po s. 16 reprod. miniatury M. M. Daffingera i portretu nieznanego artysty, po s. 24 reprod. dwóch portretów (olej.) A. Scheffera, po s. 48 reprod. stalorytu A. J. Blancharda wg A. Scheffera, przed s. 49 reprod. obrazu (olej.) P. Delaroche’a P. jako Madonna z Dzieciątkiem, po s. 32 reprod. rys. P. Delaroche’a przedstawiającego P-ą leżącą na szezlągu, przed s. 33 reprod. rys. C. Norwida przedstawiającego P-ą z profilu, po s. 64 reprod. dagerotypu portretu (olej) nieznanego artysty, przed s. 65 reprod. fot. P-iej z ostatnich lat życia; Reprod. licznych podobizn P-iej (oryginały przeważnie zaginęły): najwcześniejsza, dziecięca wg miniatury Oliviera z ok. r. 1813, w: [Rolle J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II 151, 161 (reprod. portretu malowanego przez siostrę P-iej Ludmiłę Beauvau-Craon), 178 (reprod. rys. S. Witkiewicza przedstawiający P-ą w ostatnich latach życia); – Chmielowski P., Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego, Kr. 1895; Gnatowski J., Moja Beatrice. Kartka z życia Z. Krasińskiego, „Niwa” 1879 z. 119–20; Hoesick F., Miłość w życiu Z. Krasińskiego, Wyd. 2, Kr. 1909; Jeżewska Z., D. Potocka i C. Norwid, „Twórczość” 1968 nr 6; Kamiński R. S., Z. Krasiński i D. Potocka, „Tyg. Illustr.” 1898 nr 9–24 (podob. w nr 24); Łojek J., Potomkowie Szczęsnego, L. 1981; Okońska A., Żywoty pań malujących, W. 1981 s. 81–106; Orłowski K., Delfina Potocka. Tło rodzinne, w: Poszukiwania-Studia o dawnej Polsce, Buenos Aires–New York 1968 s. 49–56; [Rolle J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Oprac. W. Zawadzki, Kr. 1966 III 138–97; Sudolski Z., Delfina Potocka, jakiej nie znamy (na marginesie korespondencji z A. Cieszkowskim), „Przegl. Human.” 1983; tenże, Krasiński – Delfina Potocka – Lubomirski, tamże 1967 nr 2; Wasylewski S., O miłości romantycznej, Kr. 1958; – [Bibliogr. dotycząca sporu o autentyczność rzekomych listów F. Chopina do D. Potockiej:] Gliński M., Chopin [!], Listy do Delfiny, [1972]; Gomulicki J. W., Czyściec Chopina, „Nowa Kultura” 1961 nr 52/3, 1962 nr 1; tenże, Zygzakiem, W. 1981 s. 522–8, 554–72; Harasowski A., Fact or Forgery?, „Music and Musicians” 1973 nr 247; Smoter J. M., Spór o „listy” Chopina do D. Potockiej, Wyd. 2, Kr. 1976; Soszalski R., Kryminalistyczna ekpertyza „autografów”, „Ruch Muzycz.” 1975 nr 19; tenże, Nowe odczytanie listów Chopina do D. Potockiej, „Problemy Kryminalistyki” 1975 nr 114; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I–II; Delacroix E., Dzienniki 1822–1863, Oprac. A. Joubin, przekład J. Guze i J. Hartwig, Wr. 1968 I–II; Korespondencja F. Chopina, Oprac. B. E. Sydow, W. 1955 I–II; Korespondencja F. Chopina z George Sand i z jej dziećmi, W. 1981 I–II; Korespondencja F. Chopina z rodziną, Oprac. K. Kobylańska, W. 1972; Korespondencja J. Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz, Wr. 1962 I–II; Krasiński, Listy do D. Potockiej, Oprac. Z. Sudolski, W. 1975 I–III; tenże, Listy do J. Lubomirskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1965; tenże, Pisma, Wyd. Jubileuszowe, Kr. 1912 IV–VI; Norwid C., Pisma wszystkie, Zebrał i oprac. J. W. Gomulicki, W. 1971–6 VIII–XI; Pol W., Pamiętniki, Oprac. K. Lewicki, Kr. 1960; – Ponadto wzmianki i obszerne informacje w monografiach i studiach poświęconych życiu i twórczości Z. Krasińskiego i F. Chopina.

Zbigniew Sudolski